Is Lord of the Rings christelijk?

Het is een vraag die christenen nog steeds bezig houdt. En de antwoorden zijn, uiteraard, net zo divers als de mensen die de vraag beantwoorden. Maar misschien moet de vraag wel zijn of Lord of the Rings christelijk zou moeten zijn? Mag het niet gewoon ontspanning zijn?

Om met de laatste vraag te beginnen: Ja. In principe is Lord of the Rings zoals wij dat nu kennen gewoon entertainment. Maar zoals we naar muziek luisteren als ontspanning, kan die wel degelijk een, al dan niet diepgaande, boodschap hebben.

Dan heb ik het niet over de inhoudsloze gangbare top 40 muziek van tegenwoordig waarbij een monotone dreunende bas het hoofdingrediënt is, maar iedereen kent wel muziek die hem of haar aanspreekt of emotioneel raakt, vanwege de boodschap die er in ligt.

Dus ja, veel mensen zullen Lord of the Rings gewoon zien als entertainment en niet op zoek gaan naar de diepere boodschap(pen) die er mogelijk in verborgen liggen.

De schrijver

Het lijkt een beetje off-topic om over de schrijver zelf te schrijven, maar ik vond dat het wel een helderder beeld schiep van de verhalen, en het verklaart een aantal elementen in de boeken en films.

Lord of the Rings is geschreven door professor J.R.R. Tolkien (1892-1973) in de periode van 1937 – 1949. Een deel van het schrijfwerk vond dus plaats tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij was hoogleraar Angelsaksische taal aan de Universiteit van Oxford en later hoogleraar Engelse taal en literatuur aan het Merton College.

Tolkien maakte deel uit van de informele literaire discussiegroep The Inklings, waar onder meer ook C.S. Lewis deel van uitmaakte. Lewis is een bekende christelijke auteur, maar ook schrijver van de wel allegorische fantasyserie The Chronicles of Narnia.

Lord of the Rings is Tolkien’s bekendste werk, maar het grootste deel van zijn leven werkte hij aan De Silmarillion, wat samen met De Hobbit en Lord of the Rings een geheel van verhalen, gedichten fictieve geschiedenissen, verzonnen talen en literaire essays vormt over de wereld Arda en het continent Midden-Aarde. Doordat hij tot het eind van zijn leven wijzigingen aan bleef brengen aan De Silmarillion, is dat boek eigenlijk nooit helemaal af gekomen.

Veel schrijvers schreven fantasy, maar het genre werd opnieuw populair door het succes van De Hobbit en Lord of the Rings, die beide later ook verfilmd werden als twee trilogieën.

De mens achter de schrijver

Tolkiens voorouders van zijn vaderskant waren voornamelijk ambachtslieden. In de 18e eeuw emigreerde de familie van het Duitse Saksen naar Engeland.

De grootouders van zijn moeders kant, Suffield, waren Baptisen uit Birmingham en waren kleine zelfstandigen.

Tolkien zelf werd geboren in Bloemfontein, Zuid-Afrika. Zijn vader was een Engelse bankdirecteur en na promotie tot hoofd van een Britse bank in Engeland, vertrok het gezin naar Engeland. Zijn vader zou er nooit komen. Tolkiens moeder overleed op 34 jarige leeftijd aan de gevolgen van diabetes I.

Jeugdelementen in zijn verhalen

Als kind werd Tolkien in de tuin gebeten door een grote Afrikaanse baviaanspin. Hoewel hij zegt er geen concrete herinnering aan te hebben, en er ook geen haat tegen spinnen door had ontwikkeld, komen spinnen wel terug in zijn verhalen, onder meer in De Hobbit.

Doordat zijn vader in Zuid-Afrika overleed aan acute reuma kwam het gezin in Engeland zonder inkomen te zitten en verhuisde naar hun grootouders in Birmingham. Als kind ging Tolkien graag op onderzoek uit in de omgeving en plaatsen als de molen van Sarehole, Moseley Bog, Clent Hills, Malvern Hills, en dorpjes als Bromsgrove, Alcester, Alverchurch komen later in zijn verhalen terug. Zo ook de naam van zijn tantes boerderij, Bag End, die later in de verhalen terug kwam, onder meer in Lord of the Rings.

Latere elementen

Hij ging studeren aan de King Edward’s School in Birmingham en richtte daar met vrienden een geheim genootschap op, wat zich bezig hield met poëzie.

Tijdens een vakantie in Zwitserland (1911) deed hij de ervaringen op hij later beschreef als Bilbo’s reizen door de Nevelbergen. De glijpartij over de gladde stenen beleefde hij zelf tijdens een wandeling van Interlaken naar Lauterbrunnen. Ze kampeerden in de morenen bij Müren. Zevenenvijftig jaar later herinnerde Tolkien zich nog levendig dat hij met pijn in zijn hart afscheid nam van de besneeuwde toppen van de Jungfrau en Silberhorn.

Ook de verdere reis komt in de verhalen van Tolkien terug.

In de Eerste Wereldoorlog vocht hij in diverse veldslagen, kreeg “loopgravenkoorts” – een door luizen overgebrachte ziekte, en keerde in 1916 als oorlogsinvalide terug naar Engeland.

Hoewel diverse onderzoekers elementen van zijn ervaringen uit de oorlog terug zien in zijn verhalen, heeft Tolkien dit altijd ontkent. Maar ik kan me niet voorstellen dat een dergelijke impactvolle periode in je leven je niet onbewust beïnvloedt.

Andere elementen

Tolkien was geen voorstander van de industrialisatie en zag de nadelige kanten er van in. Hij was van mening dat de industrialisatie het Britse platteland verwoestte en verwerkte dit element in zijn The Lord of the Rings, als de gedwongen industrialisatie van de Gouw.

Er is veel geschreven over de overeenkomsten tussen Midden-Aarde en het Engeland van rond de Tweede Wereldoorlog. Tolkien trok fel van leer tegen deze speculaties, maar schreef ook dat sprookjes vaak zo treffend zijn vanwege hun overeenkomsten met de werkelijkheid. Hij prefereerde toepasselijkheid boven allegorie, hoewel veel critici toch van mening zijn dat het een allegorisch verhaal betreft.

Christelijk

Tolkien was een toegewijd katholiek, maar was, ondanks zijn afkeer van de Anglicaanse Kerk, goed bevriend met C.S. Lewis en speelde een belangrijke rol in diens bekering. Zelf heeft hij nooit openlijk verklaard of Lord of the Rings, en andere werken, al dan niet christelijk zijn. Wel heeft hij aangegeven dat veel sprookjes hetzelfde patroon van innerlijke samenhang en uiterlijke waarheid volgen als het christendom.

Veel christenen zijn kritisch. Enerzijds omdat zij de boeken niet kennen en zich alleen baseren op de film. Daarbij mogen we niet vergeten dat de boeken verfilmd zijn door een atheïstische producer die veel horrorfilms heeft gemaakt. Een gemiste kans?

Omdat Tolkien overtuigd christen was en geloofde dat de fundamentele waarheden van het christendom een plaats in de mythologie hebben, zien veel critici een christelijk thema in The Lord of the Rings. Dit ondanks een opvallende afwezigheid van openlijke religieuze verwijzingen.

Dat is niet verwonderlijk, want:

De verschijnselen die in onze eigen wereld tot religieuze impulsen leiden, zijn in Midden-Aarde een normaal en vanzelfsprekend onderdeel van de natuurlijke omgeving

Als niet Midden-Aarde bewoners, zullen wij dus op zoek moeten naar deze natuurlijke verwijzingen. Tolkien heeft weinig aanwijzingen gegeven, maar heeft onder meer verklaard dat

de plaats van handeling van de Doemberg een toelichting vormde op het Onze Vader

In tegenstelling tot C.S. Lewis, wiens verhalen vaak openlijk allegorisch van aarde waren, had Tolkien meer moeite met het gebruik van religieuze verwijzingen in zijn verhalen. Maar door zijn eigen beschrijving over de Doemberg, mogen we er van uit gaan dat er meer elementen te vinden zijn.

Mythologie

Tolkien was liefhebber van mythes. In combinatie met zijn christelijke geloof leidde dat tot zijn eigen stelling dat

de mythologie de goddelijke weerklank van De Waarheid is

Deze overtuiging van hem was zo sterk dat zijn opvatting dat mythes fundamentele waarheden bevatten een centraal thema van The Inklings werd.

Tolkiens geloof speelde een belangrijke rol in de bekering van C.S. Lewis van het atheïsme. Tolkien was echter zeer teleurgesteld dat Lewis zich aansloot bij de Anglicaanse Kerk. Maar Tolkien was ook teleurgesteld in latere veranderingen binnen de katholieke kerk.

Christelijke elementen

Als voorbereiding op dit artikel heb ik onder meer een opiniestuk uit het Nederlands Dagblad gelezen. Marc Steenbrink schrijft daarin

In de mythologie van Tolkien zul je tevergeefs zoeken naar een zondeval van de mens

Maar is dat zo? De film overdenkend zie ik duidelijke overeenkomsten tussen de ring en de vrucht in het paradijs.

De hobbits leven min of meer in het paradijs. Het leven is vredig, rustig en ze genieten vooral van elkaar en goed (en veel) eten en vieren een feestje bij elke voorkomende gelegenheid. Kortom: Het is een leven in rust en vrede, waar we volgens de Bijbel naar moeten streven en voor mogen bidden.

Maar opeens vertoont Bilbo Baggins vreemd gedrag en Gandalf begint iets te vermoeden. Bilbo heeft “de ring”.

En met die ring komt duisternis over de Gouw. Daarnaast moeten we niet vergeten dat dit het derde deel van een trilogie is, een eerlijkheidshalve moet ik toegeven dat ik De Silmarillion niet ken.

Kunnen we in de ring dan niet de vrucht zien die voor de zondeval zorgde?

De ring geeft zijn drager bijzondere krachten. De hobbit die de ring vindt wordt in 60 jaar tijd geen dag ouder en als iemand de ring omdoet wordt diegene onzichtbaar. Degene die de ring gebruikt krijgt macht.

Door van de vrucht te eten kregen Adam & Eva een kracht die ze eerder niet hadden: Kennis. En kennis is macht! Door het eten van de vrucht kwam de duisternis over de aarde.

Volgens sommigen zou Gandalf een beeld van Jezus zijn. Al heeft hij daar wel wat elementen van, gaat het mij een stap te ver. Maar er zijn wel overeenkomsten. Zo sterft “Gandalf the grey” tijdens de strijd met een demon, en komt hij drie dagen later als “Gandalf the white” weer tot leven.

Maar Gandalf is dan ook weer niet sterk genoeg om de verleiding van de ring te weerstaan, daarom moet Frodo als “ringdrager” fungeren. Maar ook hij kan het niet alleen, daarom wordt “The fellowship of the ring” opgericht, waarin iedereen een eigen specifieke taak vervuld.

In het begin van de film gaat Gandalf voor advies naar “Saruman de Wijze”, maar die blijkt inmiddels gevallen te zijn voor het kwaad van sauron. Zijn rol lijkt het meest op die van een gevallen engel. Hij doet er ook alles aan om het goede te verdelgen en bouwt daar een enorm leger voor op. Is dat niet hetzelfde als we nu op aarde zien gebeuren? Christenen zullen uiteindelijk door de hele wereld vervolgd gaan worden.

sauron is de belichaming van het kwaad, en ook het alziend oog speelt een rol als middel wat het kwaad gebruikt. sauron wordt ook “heer van de aarde” genoemd. Daarin zie ik een overeenkomst met de Bijbelse term “werelbeheersers dezer duisternis”.

De manier waarop Arwin, een elf, Frodo komt redden lijkt op wat de engel tegen Daniël zegt. Zij moet strijd leveren tegen duistere machten om Frodo te redden.

Gandalf komt voor de keuze te staan: Of de macht van de ring omarmen, of de dood. Hij lijkt, in de ogen van Saruman, voor de dood te kiezen, maar zal leven. Hoe christelijk is dat thema! En kunnen we deze keuze niet vergelijken met de keuze waar Jezus voor werd gesteld op het dak van de tempel?

De elfen zijn onsterfelijk, maar kunnen wel samenleven met mensen als zij dat willen. Hierin zie ik een duidelijk element wat in het Oude Verbond beschreven staat. Alleen kost hun dat hun onsterfelijkheid. Maar zij leven het dichtst bij het licht en zijn niet gevoelig voor de verleiding van de ring. Tegelijkertijd zijn ze niet onoverwinnelijk en kunnen zij de ring niet beschermen tegen de groeiende legers van de duisternis.

Mensen zijn zwak en verzinnen redenaties om de macht van de ring te gebruiken voor hun eigen vermeende bestwil. Hoe herkenbaar is dit? Maar juist door de ring te houden raakten de mensen verzwakt en staan ze op uitsterven.

En terwijl alle grote mannen strijden en ruzieën, staat Frodo als een soort David tegen Goliath op om de ring naar Mordor te brengen.

“Aardmannen” worden in het engels Goblins genoemd. De belichaming van het kwaad. Goblins komen voor het eerst voor in europese folklore in de Middeleeuwen en kunnen afhankelijk van het land van het verhaal, verschillende verschijningsvormen hebben en verschillende karaktereigenschappen hebben, maar het zijn monsterlijke wezens. En dat weet Peter Jackson dan wel treffend uit te beelden.

Hoe verder van God…

In de film wordt duidelijk dat hoe verder de wezens van het licht komen, hoe duisterder de omgeving wordt en hoe slechter en gewelddadiger de wezens en de natuur. In de Gouw was het leven zo ongeveer zoals het bedoeld is, maar hoe verder men daar vandaan komt, hoe duisterder en gewelddadiger de wereld wordt. Alleen Rivendel is dan nog een oase in deze duistere wereld.

De dwergen hebben door hun hebzucht te diep gegraven en een monster wakker gemaakt wat ze niet kunnen temmen. Ook dat lijkt me een duidelijk Bijbels element.

En is dit niet net als in ons persoonlijke leven? Hoe verder we van God afdwalen hoe slechter en leger ons leven wordt!

Conclusie:

Wat mij betreft is Lord of the Rings geen expliciet christelijke film, maar wel een film met duidelijk christelijke elementen. Laten we daarbij vooral ook niet vergeten dat de film geproduceerd is door een atheïst. Een gemiste kans voor het christendom!

De film kan wel een prima aanleiding zijn om met ongelovigen over het christelijk geloof te praten en er zitten meer dan voldoende herkenbare elementen in om het Evangelie er in terug te zien. De klassieke strijd tussen goed en kwaad. De orks, de aardmannen, de val van Saruman, de verleiding van de ring, de zwakheid van de mensen, de laatste balrog, om even een paar elementen te noemen.

Zeker voor liefhebbers die alledrie de boeken gelezen hebben zijn de Bijbelse overeenkomsten nog veel duidelijker. De balrogs bijvoorbeeld, komen in de Silmarillion al voor en worden daar al grotendeels vernietigd.

Naast de Bijbelse elementen is het verhaal ook maatschappijkritisch vanuit de beleving van die tijd, met als bekendste voorbeeld de gedwongen industrialisatie. Daarnaast zijn er elementen uit zijn persoonlijke ervaringen in verwerkt.

Feitelijk is Lord of the Rings, hoewel het bekendste verhaal, het laatste van de trilogie met als delen:

• The Silmarillion
• The Hobbit
• Lord of the Rings (In de ban van de ring)

In De Silmarillion wordt beschreven hoe de wereld geschapen wordt door Eu, de ene God. Ook wordt er in beschreven hoe er vanaf het begin af aan een strijd is die kenmerken heeft van de Bijbelse “strijd in de hemelse gewesten”, en hoe de Ene Ring wordt gesmeedt door Sauron, en hoe die verloren gaat in de strijd. Dit wordt in Lord of the Rings nog kort aangestipt. De ring wordt gevonden wordt door de Hobbits Déagol en Smeagol.

In De Hobbit staat beschreven hoede ring bij Bilbo Baggins terecht komt. De Hobbit bevat daarnaast ook nog een compleet ander verhaal, maar dat laat ik hier even voor wat het is.

In de Lord of the Rings zien we hoe Bilbo’s neef Frodo de ring uiteindelijk vernietigd en daarmee het kwaad van zijn grootste kracht ontdoet.

Bronnen:
Lord of the Rings – Fellowship of the ring
Wikipedia
Nederlands Dagblad